Historia grawerowania
Grawerstwo (fr.graver-rytować) zwane też rytownictwem to jedna z najstarszych technik artystycznych stosowanych do zdobienia przedmiotów jubilerskich. Tradycyjne grawerstwo ręczne polega narytowaniu wklęsłym lub wypukłym ornamentów w metalach, szkle, kamieniu –Gemmy. Do grawerowania służą wykonane ze stali rylce- sztychle grawerskie w uchwytach. Zastosowanie sztychli o różnych profilach umożliwia uzyskanie zróżnicowanej struktury i ułożenia rowków we wcześniej zaplanowany wzór. Wygrawerowany metodą skrawania ornament może pozostać w kolorze podłoża- odcinając się delikatną grą świateł i cieni lub zostać wypełniony odpowiednim materiałem np. niello dając w efekcie wyrazisty i barwny wzór. Wykonywanie większych obiektów np. tablic pamiątkowych zajmują się rytownicy. Ich sztychle różnią się długością ostrza oraz kształtem haftu ze względu na inny sposób trzymania i operowania tym narzędziem.
Najstarszym znanym aktualnie przykładem zastosowania grawerunku dla ozdoby sprzętu codziennego użytku są pokryte rytami pojemniki na wodę ze strusich jaj. Znalezione zostały w Diepkloof Shelter Rock w Republice Południowej Afryki a ich wiek określa się na 60 000 lat. Liczne rysunki na ścianach jaskiń w tym również europejskich wykonane przez ludzi pierwotnych to również przykłady pierwotnego grawerowania. Rytowano też na kościach upolowanych zwierząt.? Przeszłości sięga sztuka rzeźbienia i rytowania reliefów w kamieniach szlachetnych i półszlachetnych. Gliptyka.Obrobione w ten sposób kamienie noszą nazwę gemm. W starożytnej kulturze sumeryckiej i hetyckiej ok. 3000 lat p.Ch. wykonywano grawerowane „pieczęcie”. Były to ozdoby z kamieni szlachetnych takie jak steatyt czy lapis lazuri mające również zastosowanie praktyczne.
Miały kształt cylindryczny, pokryte były licznymi symbolami oraz figurami. Niektóre na brzegach miały wyryte napisy pismem klinowym. Pieczęcie takie noszono na przegubie dłoni, na sznurku. Odcisk uzyskiwano przez toczenie tłoka w miękkiej glinie. W ten sposób pieczętowano dokumenty, zabezpieczano skrzynie z cenna zawartością oraz domy gdyż w owym czasie zamki nie były używane. Przypuszcza się że większość zamożnych osób w tamtych czasach posiadała co najmniej jedną taką pieczęć.
Nieco inną formę miały pieczęcie używane przez Asyryjczyków. Był to kształt spłaszczonego stożka o owalnej podstawie pokrytej rysunkami lub inskrypcjami.
Niezwykle wysoki poziom artystyczny osiągnęło grawerstwo w starożytnym Egipcie. Jednym z najczęściej grawerowanych symboli był skarabeusz symbol inicjacji i mistrza związanego z Amonem. To masywne stworzenie pełzające po ziemi nagle przekształca się w Egipski hieroglificzny „Cheper” :stający się” i leci ku słońcu. Skarabeusze noszone były powszechnie jako amulety, aby przypominać Egipcjanom o życiu pozagrobowym. Plecy skarabeusza były grawerowane. Hieroglifami zapisane były modlitwy za zmarłych jak też pamiętne wydarzenia z dziejów Egiptu.
Ogromną rolę w poznaniu historii Egiptu odegrał grawerowany bazaltowy „kamień z Rosetty”. Na kamieniu wyrytowany dwujęzyczny tekst w tekst w trzech wersjach: po egipsku. W piśmie hieroglificznym i demotycznym oraz po grecku. Jego treścią jest wydany w roku 196 p.Ch. przez kapłanów egipskich dekret dla uczczenia faraona Ptolemeusz V. Ponieważ tekst był łatwy do odczytania w roku 1882 Jean Francois Champollion odczytał na jego podstawie hieroglify.
Liczne wzmianki o rytach i grawerowanych przedmiotach spotykamy również w Biblii. Treść Dekalogu Bóg wyrył na kamiennych tablicach przekazanych Mojżeszowi. Mojżesz jednak w gniewie rozbił je gdy lud czcić złotego cielca. Następnie już własnoręcznie sporządził dwie tablice przechowywane w Arce Przymierza aż do czasu zburzenia Świątyni Jerozolimskiej. W Biblii znajdujemy też wzmiankę o dwunastu kamieniach szlachetnych zdobiący napierśnik Najwyższego kapłana żydowskiego, na których wyryto nazwy dwunastu plemion Izraela. Na turbanie natomiast znajdował się wygrawerowany napis „Świętość należy do Adonai” (Adonai tytuł Boga Jahwe w przekładzie jako Wszechwładny Pan).
Popularnym materiałem, który był zdobiony metodą grawerownia już od czasów starożytnych było szkło. Już z pierwszych latach naszej ery zachowały się przedmioty użytkowe zdobione w ten sposób. W V wieku zdobienie szkła w dekoracje zaczerpnięte z mitologii greckiej, przedstawiające polowanie czy sceny cyrkowe staje się bardzo popularne. Z czasem pojawia się coraz więcej przedstawień zaczerpniętych ze Starego i Nowego Testamentu. Dekoracje te nawiązują do grawerunków wykonywanych na przedmiotach metalowych w tym okresie. Przełomem w grawerowaniu szkła w erze nowożytnej było wprowadzenie w XVII wieku przez Kaspera Lehmana obróbki mechanicznej za pomocą tarczy obrotowej. Do końca XVIII wieku dekoracja była głównie wklęsła a później także wypukła przez wprowadzenie tzw. Wysokiego cięcia. Metody te co prawda znane były już w starożytnym Egipcie i Rzymie ale w średniowieczu całkowicie zapomniane. W XVI wieku do grawerowanie szkła zwłaszcza sodowego używano diamentu uzyskując za jego pomocą rysunek linearny. W wieku XVIII popularne stało się punktowanie powierzchni szkła przez co uzyskiwano dekorację płaszczyznową bez użycia konturu.
Od czasów starożytnych aż do wieku XVIII grawerowanie ściśle związane było ze złotnictwem. Złotnictwo obejmowało bowiem wytwarzanie luksusowych przedmiotów codziennego użytku takich jak świeczniki, srebrne zastawy, szkatułki oraz ozdób : pierścieni, brosz, naszyjników, diademów. Z czasem również przedmiotów kultu religijnego-relikwiarzy, pater, kielichów, monstrancji. Jedną z podstawowych technik służących do zdobienia tych przedmiotów było grawerowanie.
Starożytnym Egipcie sztuka złotnicza stała na bardzo wysokim poziomie. Przyjmuje się, że złoto jest najstarszyn poznanym metalem a jego kolebką jest Egipt. Już w 2000 roku p.Ch. złoto służyło w państwie faraonów jako materiał do wytwarzania pięknych bransolet, kolii, naszyjników, brosz. Rozwijały się liczne techniki obróbki i zdobienia w tym grawerowanie za pomocą początkowo prostych narzędzi. Złotu w Egipcie przypisywano właściwości magiczne. Pełniło też funkcję religijną. Popularne w tym czasie amulety mające chronić duszę przed złymi duchami rytowane były w przedstawienia figuratywne i hieroglify. Wiele technik złotniczych osiągnęło poziom mistrzowski. Działo się tak ze względu na małe wydobycie kruszcu ok. 1 tony rocznie w ok. 100 kopalniach co decydowało o jego szczególnej drogocenności. W owych czasach pojawia się specyficzny podział pracy przy obróbce metalu. Kto inny zajmował się płukaniem złota, kto inny wytapianiem, kuciem oddzielnie też funkcjonował rytownik.
Najświetniejsze przykłady rytownictwa starożytnego Egiptu odkryte zostały w grobowcu Tutanchamona gdzie odnaleziono malowane i grawerowane skrzynie i łoża, wytłaczany w złocie portret zmarłego, ogromne ilości biżuterii-naszyjniki, diademy, pektorały, pierścienie oraz wielkie ilości przedmiotów kultu religijnego.
Bardzo wysoki poziom osiągnęło złotnictwo w Mykenach. Z dużym rozmachem rozwijało się ono od XVI w, p.Ch. Oprócz biżuterii i zastaw stołowych spotykamy pięknie zdobioną broń oraz charakterystyczne dla tej kultury maski pośmiertne. Zarówno przedmioty użytkowe jak też biżuteria zdobione były bogatą ornamentyką wykonaną w technice grawerowania. Szerokie zastosowanie uzyskało niello przede wszystkim do zdobienia broni.
W grobowcach królewskich odkrył Schliemann olbrzymie ilości złotych przedmiotów w tym liście z grawerowanymi ornamentami oraz sygnety i bransolety zdobione techniką ingalio-płaskim ryciem.
Starożytnej Grecji techniki złotnicze w tym grawerstwo wzniosły się na poziom bliski doskonałości. Przedmioty wykonane ze złota powszechnie zdobione były zarówno wklęsłymi jak też wypukłymi ornamentami. Od Greków zamiłowanie do złota przejęli Rzymianie.
Wydobycie złota osiągnęło poziom nieomal przemysłowy. Grawerowanie stosowano powszechnie do zdobienia wyrobów, nie tylko biżuterii ale i przedmiotów codziennego użytku. Większość grawerowanych wzorów zaczerpnięta była z tematyki mitologicznej. Na licznych wyrobach złotniczych ryto również napisy. Na bardzo wysokim poziomie wykonywano matryce do bicia monet.
Z okresu rzymskiego pochodzi zadziwiający zbiór ok. 70 małych kodeksów składających się średnio z 5-15 metalowych płytek połączonych drutem. Ich powierzchnię pokrywają grawerowane teksty w języku starohebrajskim oraz liczne obrazki. Ołowiane płytki opowiadają historię przyjścia na ziemię Mesjasza. Odkryte zostały w górskiej jaskini pomiędzy 2005-2007 rokiem. Jest to jedno z najcenniejszych odkryć w historii chrześcijaństwa, gdyż wiedza o pierwszych dwóch wiekach po śmierci Chrystusa jest nieomal szczątkowa.
Wraz z upadkiem imperium rzymskiego na terenach Europy następuję upadek złotnictwa a w związku z tym również grawerstwa. Wiele technik zdobniczych doskonalonych przez setki lat ulega zapomnieniu. Jedynymi ośrodkami w których w mniej doskonałej formie kontynuuje się tradycje są centra życia religijnego oraz dwory możnowładców. W średniowieczu złoto traktowane jest jako najcenniejszy metal i noszenie ozdób z niego wykonanych zabronione było dla osób nisko urodzonych.
W okresie romańskim centrum europejskiego złotnictwa znajdowało się w Nadrenii. Ważnym ośrodkiem była Norymberga a w wiekach XV-XVI Augsburg. W ośrodkach tych wykonywano liczne naczynia liturgiczne-relikwiarze, kielichy, puszki na komunikanty a od roku 1246 w związku z wprowadzeniem święta Bożego Ciała również monstrancje. Wszystkie te przedmioty posiadały bogate grawerowane dekoracje.
W późnym średniowieczu pojawia się umiejętność grawerowania w nieszlachetnych materiałach metalowych. Około 1430 roku zaczęto tak wykonane rysunki odbijać na papierze co przyczyniło się do wynalezienia przez Gutenberga czcionki drukarskiej. Przełom XV i XVI wieku to okres największego rozkwitu grawerstwa artystycznego. Tworzyli w tym czasie swoje dzieła Martin Schongauer, Albrecht Durer, Lukas van Leiden. W późniejszym okresie korzystając z ich osiągnięć Rembrandt łączy technikę grawerską z drukiem.
Prawdziwe odrodzenie technik złotniczych w Europie następuje dopiero po odkryciu Ameryki i napływie na stary kontynent olbrzymich ilości złota. W okresie baroku głównym ośrodkiem złotniczym staje się Francja dzięki takim twórcom jak Doliot Ballin czy Germain. W wieku XVIII i XIX ważnymi ośrodkami złotnictwa stają się Petersburg oraz Londyn. W tym czasie następuje też wyodrębnienie się jubilerstwa obejmującego wyrób biżuterii oraz pełna emancypacja grawerstwa. W XIX wieku zlecenia dla grawerów wiązały się głownie z ilustracjami handlowymi. Był to też okres nostalgii i przywiązania do biżuterii o charakterze sentymentalnym. Modne były medaliony służące do ukrycia we wnętrzu pamiątek lub zdjęć oraz pierścienie z grawerowanymi sentencjami. Grawerzy nadal pracowali w drukarniach wykonując czcionki i znaki drukarskie przy produkcji stempli i medali oraz w coraz mniej licznych artystycznych pracowniach grawerskich. Jeszcze na początku XX wieku ryciny wykonywane przez artystów grawerów były bardzo popularne. Związane to było z nierozwiązanym jeszcze problemem powielania wielkonakładowego fotografii. Czasem następuje jednak prawie całkowity zanik zawodu grawera, zawodu trudnego i pracochłonneg. Wymagającego niezwykłej dokładności, precyzji i cierpliwości ale przede wszystkim dużych zdolności manualnych oraz dobrego smaku.
Narzędzia stosowane w grawerstwie niewiele zmieniły się na przestrzeni dziejów chociaż od XVII wieku rozpoczęła się mechanizacja niektórych czynności. Najprostszym i najstarszym z nich był krzemienny rylec który pojawił się w okresie górnego neolitu. Charakteryzował się wąskim ostrzem w formie kąta dwuściennego.Ze względu na ukształtowanie ostrza powstały czasem rylce: klinowate, łamańce, węgłowe, jedynaki. Dały one początek szerokiej gamie sztychli grawerskich służących do dziś do grawerowania ręcznego. Znanym od dawna narzędziem grawerskim jest kula grawerska, swego rodzaju obrotowe imadło służące do mocowania obrabianego przedmiotu. W XVII wieku do grawerowania szkła zastosowano tarczę obrotową umożliwiającą cięcie płytkich wzorów delikatnego ornamentu. W roku 1603 skonstruowano we Włoszech pantograf ( gr. pantos-wszystek, grapho-rysuję) przyrząd do powiększania lub zmniejszania danego rysunku z dużą dokładnością w określonej skali.
Pantograf znalazł bardzo szybko zastosowanie również w grawerstwie. Najważniejszym elementem jego konstrukcji jest rylec zakończony diamentem umieszczony na jednym końcu ramienia . Na drugim końcu znajduje się metalowy wałek, który prowadzi się wewnątrz szablonu. Rylec żłobi tekst na przedmiocie w określonej wcześniej skali. We współczesnych pantografach diamentowy rylec zastąpiony jest wirującym frezem napędzanym przez silnik elektryczny.
W drugiej połowie XX wieku wraz z rozwojem techniki grawerstwo podzieliło się na grawerstwo zdobnicze oraz przemysłowe. Grawerstwo przemysłowe rozwinęło się w związku z powstaniem maszyn CNC (Computerizet Numerical Control). Układ sterowania numerycznego takiego urządzenia wyposażonego w mikrokomputer można dowolnie interaktywnie zaprogramować. Za pomocą tych urządzeń wytwarza się narzędzia dla wielu gałęzi przemysłu, bowiem obróbka CNC pozwala na szybkie, precyzyjne i powtarzalne wykonywanie bardzo skomplikowanych kształtów.
W grawerstwie zdobniczym wykorzystuje się natomiast lasery grawerskie.
Lasery grawerskie dzielimy na dwie grupy ze względu na źródło promieniowania. Pierwszą grupę stanowią urządzenia w których źródłem promieniowania jest ciało stałe. Wytwarzają one wiązkę o długości fali od 810nm do 1064nm i służą głównie do znakowania metali. W tego typu urządzeniach o obudowie otwartej głowica jest na ogół nieruchoma a promień lasera za pomocą precyzyjnego układu luster jest kierowany w odpowiednie miejsce pola roboczego. Lustra w tych laserach sterowane są galwanoskanerami co umożliwia bardzo szybką i precyzyjną pracę. Stosowane są głównie w przemyśle z regułuy służąc do wielkonakładowego znakowania np. kodów kreskowych. Reklamie stosowane są do grawerowania metalowych tablic informacyjnych. Do tego typu urządzeń zaliczamy laser neodymowy Nd:YAG.
Drugą grupę stanowią urządzenia w których źródłem promieniowania jest mieszanina gazów. Wśród nich najbardziej popularne są lasery na dwutlenek węgla. Wytwarzają one wiązkę o długości fali 10600nm dzięki czemu możliwe jest grawerowanie na bardzo szerokiej gamie materiałów z wyjątkiem metali. Długość fali tych laserów nie jest absorbowana przez atomy metali. Lasery CO2 mają najczęściej budowę ploterową. Nad stołem roboczym w płaszczyźnie XY znajduje się ruchoma głowica emitująca wiązkę laserową pod kątem prostym. Znajdują one zastosowanie w przemyśle ale przede wszystkim w usługach począwszy od wyrobu pieczątek przez zdobienie przedmiotów szklanych i ceramicznych do wytwarzania tablic informacyjnych i reklamowych.
Kolejną wykorzystywaną współcześnie metodą do grawerowania na metalach szczególnie wszelkich gadżetów reklamowych jest druk impastowy. Jest to metoda uderzeniowa polegająca na wykuwaniu obrazu w metalu za pomocą wybijaka zakończonego diamentem. Automatyczna detekcja powierzchni, silne uderzenie zróżnicowanej sile pozwala na dokładne odwzorowanie zarówno delikatnych przejść tonalnych jak też miejsc o dużym kontraście. Oprócz doskonałego grawerunku odcieni, druku line art możliwe jest drukowanie tekstu na takich materiałach jak złoto, srebro, mosiądz a nawet stal nierdzewna i tytan.